Bacteriële infecties worden doorgaans behandeld met antibiotica. Soms is het echter niet mogelijk om antibiotica in te zetten, bijvoorbeeld in het geval van antibioticaresistentie. In dat geval zouden bacteriofagen een oplossing kunnen bieden. “Maar op dit moment is het onmogelijk om in Nederland de werkzaamheid van behandeling met bacteriofagen vast te stellen”, vertellen Marc Bonten en András Vermes in dit opiniestuk.

“Radar, Dokters van Morgen en De Wereld Draait Door hebben aandacht besteed aan de behandeling van bacteriële infecties met bacteriofagen. De behandeling werd gepresenteerd als bijzonder effectief en veilig, maar omdat Nederlandse artsen het weigeren voor te schrijven, moeten – wanhopige – patiënten hun heil (op eigen kosten) zoeken in Georgië. Alleen de laatste constatering in de vorige zin is waar. In maart vorig jaar schreef minister Bruins aan de Tweede Kamer: ‘Het is de verantwoordelijkheid van onderzoekers, artsen, en farmaceutische bedrijven om klinisch onderzoek uit te voeren naar de veiligheid en werkzaamheid van een behandeling.’ Die verantwoordelijkheid willen wij als onderzoekers graag nemen, maar de weerbarstige realiteit is dat we na een zoektocht van een jaar concluderen dat dergelijk onderzoek in Nederland legaal niet uitvoerbaar is."

Wat zijn bacteriofagen?

"Infecties veroorzaakt door bacteriën worden doorgaans behandeld met antibiotica. Dit is echter niet altijd succesvol, bijvoorbeeld wanneer de bacteriën ongevoelig zijn voor antibiotica. Bacteriofagen zijn virussen die overal voorkomen (bijvoorbeeld in slootwater, yoghurt en kaas) en we weten al honderd jaar dat ze bacteriën kunnen doden. Het isoleren van bacteriofagen is in een eenvoudig laboratorium uitvoerbaar, waardoor het een goedkope behandeling zou kunnen zijn. Na de ontdekking van antibiotica raakten de bacteriofagen in de vergetelheid, maar de opkomst van antibioticaresistentie maakt bacteriofagen weer interessant."

Wetenschappelijk onderzoek

"Behoudens in het Eliava centrum in Tblisi, Georgië, worden bacteriofagen echter zelden toegepast in de behandeling van patiënten. Dat komt omdat de werkzaamheid van deze therapie niet is vastgesteld met deugdelijk wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld in grote, goed opgezette studies waarbij patiënten gerandomiseerd worden voor behandeling met bacteriofagen of placebo. Er zijn weliswaar drie kleine studies, maar die leverden geen bewijs voor effectiviteit op. Sterker nog: in het meest recente onderzoek, uitgevoerd in België en Frankrijk, leidde behandeling met bacteriofagen bij patiënten met ernstige brandwonden zelfs tot een slechtere uitkomst.
Desalniettemin is het belangrijk om de werkzaamheid van deze therapie te onderzoeken. Veel patiënten hebben hoop geput uit de TV-uitzendingen van Dokters van Morgen. Wekelijks krijgen we verzoeken voor behandeling en velen ondernemen een behandelingsreis naar Tblisi.

Wetenschappelijk onderzoek met bacteriofagen in Nederland is echter praktisch niet uitvoerbaar. De EMA (het Europees Geneesmiddelen Agentschap, dat toezicht houdt op ontwikkeling, evaluatie en veiligheid van geneesmiddelen) heeft namelijk bepaald dat bacteriofagen als geneesmiddel beschouwd moeten worden. Om een geneesmiddel te kunnen gebruiken in een wetenschappelijk onderzoek met mensen, moet de productie aan strenge industriële eisen voldoen om de werking, veiligheid en kwaliteit van het experimentele middel te garanderen. Dat kan alleen in een daarvoor geaccrediteerde productieomgeving, maar het verkrijgen van die accreditatie is een omvangrijk en dus duur en tijdrovend proces. Die kosten worden doorgaans gedragen door een (farmaceutisch) bedrijf met zicht op toekomstige inkomsten. Omdat bacteriofagen natuurlijke producten zijn kan niemand het eigendom claimen,  en mede daardoor willen centra die investering niet maken."

Mogelijkheden in België

"Dat speelde ook in België, waar het onderzoek met brandwondpatiënten plaatsvond. Vanwege het medische belang is daar een wet aangenomen die bereiding van bacteriofagen in een aantal gecontroleerde stappen mogelijk maakt, de zogenaamde magistrale bereiding. Deze wet maakt wetenschappelijk onderzoek in België mogelijk. Wij hoopten hiervan gebruik te kunnen maken in Nederland: bacteriofagen voor onderzoek met Nederlandse patiënten in België produceren. Maar helaas, de ontheffing in België is niet rechtsgeldig in Nederland. Dat betekent dat het wellicht mogelijk is dat alle voorbereidingen voor het onderzoek in België plaatsvinden, tot en met het etiketteren van de verpakkingen, zodat deze in Nederland direct aan patiënten gegeven kunnen worden. Maar dat vereist nog steeds dat de bacteriofagen, als een geneesmiddel, door een apotheker in Nederland “ingeklaard” moeten worden, waarmee deze apotheker alle verantwoordelijkheid voor de effectiviteit en veiligheid van het middel op zich neemt.

Deze laatste mogelijkheid wordt nog onderzocht, maar lijkt een complexe en dus dure en tijdrovende aangelegenheid. Daarmee zijn we, na een jaar, niet verder dan waar we begonnen. We moeten dus concluderen dat het op dit moment onmogelijk is om in Nederland de werkzaamheid van behandeling met bacteriofagen vast te stellen. Voor alle duidelijkheid: we hebben het over het toedienen van bacteriofagen (die overal voorkomen) op de huid of in vernevelde vorm. We doen een dringend beroep op minister Bruins om de Belgische route als voorbeeld te nemen. Alleen dan is wetenschappelijk onderzoek met bacteriofagen in Nederland mogelijk en kan de effectiviteit voor patiënten bewezen worden.”

Marc Bonten is hoogleraar Medische Microbiologie en András Vermes is hoofd Apotheek. In Dokters van Morgen onderbouwde Marc de noodzaak van wetenschappelijk onderzoek naar de werking van bacteriofagen. De uitzending is hier terug te kijken.

Het UMC Utrecht startte vorig jaar met een biobank ter voorbereiding van een onderzoek naar faagtherapie. Lees hier meer.