Na vier jaar grondige observatie heeft een internationaal team van onderzoekers kunnen vaststellen dat ze opnieuw een patiënt met HIV hebben kunnen genezen. De HIV infectie verdween nadat de patiënt een stamceltransplantatie had ontvangen in het kader van een therapie voor leukemie. De patiënt – die onder behandeling is bij het Universiteitsziekenhuis van Düsseldorf – maakt deel uit van het door UMC Utrecht gecoördineerde Europese IciStem programma.

De zogenaamde ‘Düsseldorf patiënt’, een 53-jarige man, is de derde patiënt ter wereld die volledig van HIV is genezen door middel van een stamceltransplantatie en waarvan de details zijn gepubliceerd in de wetenschappelijke literatuur. De transplantatie vond, net als bij de twee eerdere patiënten (de ‘Berlijn patiënt’ en de ‘Londen patiënt’; deze laatste was ook onderdeel van het IciStem programma), plaats omdat de patiënt met een acute ernstige hematologische ziekte (acute myeloïde leukemie (AML)) was gediagnosticeerd, die zich naast de HIV-infectie had ontwikkeld. In een publicatie in het vakblad Nature Medicine presenteert het medische team de weg naar genezing van deze patiënt. Tien jaar na zijn stamceltransplantatie en meer dan vier jaar na het stoppen met de HIV-therapie verkeert deze patiënt nu in goede gezondheid. Het feit dat het virus niet is teruggekeerd, is het resultaat van zorgvuldige wetenschappelijke en therapeutische voorbereiding en controle. Ofschoon over de twee eerdere patiënten ook gepubliceerd is in wetenschappelijke tijdschriften, beschrijft deze nieuwe publicatie in detail de langste en meest gedetailleerde follow-up van een patiënt met HIV na een stamceltransplantatie tot nu toe.

Aanknopingspunten

Het onderzoeksteam hoopt dat de opgedane kennis verdere aanknopingspunten biedt voor de planning van toekomstige studies naar de genezing van HIV. Vanwege de grote risico's kan een stamceltransplantatie alleen worden ingezet als onderdeel van de behandeling van andere levensbedreigende ziekten. Daarom is het nu belangrijk het onderzoek voort te zetten, zodat patiënten in de toekomst ook zonder deze ingreep een HIV-infectie kunnen overwinnen.

Bij de ‘Düsseldorf patiënt’ werd zes maanden na start van zijn HIV-therapie AML vastgesteld. Dit is een vorm van bloedkanker die voor de patiënt levensbedreigend is. In 2013 moest hij daarom een stamceltransplantatie ondergaan. Het doel van deze transplantatie was van meet af aan om zowel de leukemie als HIV onder controle te krijgen. Hiervoor werden stamcellen gebruikt van een donor met een specifiek gendefect: een mutatie van het CCR5-gen (CCR5Δ-mutatie). Bij deze zeldzame mutatie, die vooral in Midden- en Noord-Europa voorkomt, ontbreekt er een aanhechtingsplaats voor HIV op de afweercellen, hetgeen een uitgebreide bescherming biedt tegen infectie door HIV.

Genezing

In 2018 werd, na zorgvuldige planning en met intensieve, nauwgezette controle door het behandelend medisch team, uiteindelijk de antivirale therapie gestaakt, die tot dan toe zou hebben gezorgd voor beheersing van eventueel resterend HIV. Om uiteindelijk te kunnen spreken van een genezing, werd de patiënt gedurende de hele periode regelmatig uitgebreid onderzocht. Bijvoorbeeld of er nog aanwijzingen waren voor repliceerbaar HIV. In de publicatie beschrijven de auteurs in detail op welke wijze zij de patiënt hebben onderzocht om een nog actieve HIV-infectie uit te sluiten, zodat ze nu kunnen spreken van genezing na stamceltransplantatie.

Dr. Annemarie Wensing (Afdeling Medische Microbiologie, UMC Utrecht), coördinator van het IciStem project en een van de hoofdonderzoekers zegt: "Door dit onderzoek, dat ondersteund wordt door Aidsfonds, kunnen we nu bevestigen dat het in principe mogelijk is de replicatie van HIV duurzaam te voorkomen. Ondanks dat er flarden van HIV in bloed en weefsels zijn aangetroffen, is er vier jaar na staken van de antivirale therapie geen virale rebound. Het lijkt er op dat het afweersysteem het virus als het ware ‘vergeet’. De herprogrammering van het afweersysteem door de CCR5-receptor uit te schakelen is wederom succesvol gebleken. Het is belangrijk dat er nu fondsen vrijkomen om dit naar een meer algemeen toepasbare behandeling te kunnen omzetten.”

IciStem

IciStem is een Europees samenwerkingsproject om het potentieel van HIV-genezing te onderzoeken bij patiënten met HIV die een stamceltransplantatie nodig hebben voor hematologische aandoeningen. Het consortium is samengesteld uit een deskundig beoordelingspanel van hematologen met ervaring in stamceltransplantatie samen met infectieziektespecialisten, virologen en immunologen met expertise op het gebied van HIV-1 tropisme, reservoirs en genezing. De onderzoekers bestuderen prospectief ontvangers van stamceltherapie met HIV-infectie en verzamelen volledige informatie over de onderliggende maligniteit, chemotherapie, transplantatieprocedure, donorselectie, HIV-tropisme, antivirale therapie, en virologische en immunologische kenmerken vóór en na transplantatie.

Publicatie

Jensen BO, Knops E, Cords L, Lübke N, Salgado M, Busman-Sahay K, Estes JD, Huyveneers LEP, Perdomo-Celis F, Wittner M, Galves C, Mummert C, Passaes C, Eberhard JM, Münk C, Hauber I, Hauber J, Heger E, De Clercq J, Vandekerckhove L, Bergmann S, Dunay GA, Klein F, Häussinger D, Fischer JC, Nachtkamp K, Timm J, Kaiser R, Harrer T, Lüdde T, Nijhuis M, Saez-Cirion A, Schilze zur Wiesch J, Wensing AMJ, Martinez-Picado J, Kobbe G. In-depth virological and immunological characterization of HIV-cure after CCR5Δ32/Δ32 allogenic hematopoietic stem cell transplantation. Nature Medicine 2023, DOI: 10.1038/s41591-023-02213-x