Wat kunt u doen bij ondervoeding als u minder of geen dierlijk eiwit eet?

Wat kunt u doen bij ondervoeding als u minder of geen dierlijk eiwit eet?

Ondervoeding kan voorkomen of behandeld worden door meer energie- en eiwitrijke producten te gebruiken en door te blijven bewegen. Als u gewend bent om minder of geen dierlijke producten te eten is het belangrijk om een goede combinatie van eiwitten en voedingsstoffen zoals ijzer, vitamine B12, B1, B2 en calcium binnen te krijgen. 

Deze folder geeft informatie over ondervoeding, vegetarische en veganistische eiwitbronnen, beweging, gewichtscontrole en het gebruik van voedingssupplementen en dieetproducten. U bent misschien al bekend met een dieet of past zelf uw voeding aan bij klachten. Combineer de adviezen uit deze folder met uw eigen dieet. Hebt u advies nodig? Vraag het uw diëtist.

Wat is ondervoeding? uitklapper, klik om te openen

Bij ondervoeding heeft uw lichaam een tekort aan voedingstoffen, vooral energie en eiwit. Het lichaam breekt dan reservevoorraden af om aan energie en eiwit te komen. Bij gezondheid is dit vetweefsel, bij ziekte vooral spierweefsel. Spieren zitten overal in het lichaam. In armen, benen, hart, longen, maag en darmen. Die zijn allemaal nodig om het lichaam goed te laten werken. Door ondervoeding daalt uw gewicht en vermindert uw conditie. Daardoor hebt u:

• minder spierkracht en bent u sneller moe,
• een verminderde werking van hart, hersenen, lever en nieren,
• een minder goede afweer,
• meer kans op complicaties,
• meer kans dat u de behandeling minder goed doorstaat,
• meer tijd nodig om te herstellen na ziekte of behandeling.

Ondervoeding komt vaak voor bij mensen die chronisch ziek zijn, een grote operatie of veel onderzoeken ondergaan en bij mensen met kanker. Ouderen hebben een groter risico omdat ze vaker ziek zijn en minder bewegen. Ondervoeding kan ook voorkomen bij overgewicht.

Waarom is voeding belangrijk bij ondervoeding?    

Uw voeding levert energie in de vorm van calorieën. Energie is de brandstof die nodig is om het lichaam goed te laten functioneren. U kunt dingen doen, zoals lopen, fietsen en huishoudelijke werk. Naast calorieën is ook eiwit belangrijk. Eiwit is nodig voor het onderhoud en het herstel van het lichaamsweefsel zoals hart, hersenen, lever, nieren, bloed, huid en spierweefsel. Bij ziekte en behandeling heeft het lichaam vaak extra energie en bijna twee keer zoveel eiwit nodig om te herstellen en goed te kunnen functioneren. 

Waarom is eiwit belangrijk bij ondervoeding?

Bij ziekte is eiwit nodig om goed te functioneren en te herstellen. Eiwit bestaat uit kleinere bouwstenen: de aminozuren. Uw lichaam breekt eiwit af tot aminozuren en maakt hiervan eiwit dat nodig is voor bijvoorbeeld wondgenezing en herstel en opbouw van weefsel zoals spieren, botten en huid.

Er zijn verschillende soorten aminozuren:

Essentiële aminozuren: het lichaam kan deze niet zelf maken en moeten daarom uit voeding gehaald worden.

Niet-essentiële aminozuren: het lichaam maakt deze zelf.

Semi-essentiële aminozuren: onder normale omstandigheden maakt het lichaam deze zelf. Soms is dit niet genoeg (bijvoorbeeld bij groei, operaties en intensief sporten) en is aanvulling uit voeding nodig. 

Vooral bij een veganistische voeding is eiwit uit verschillende bronnen nodig om voldoende essentiële aminozuren binnen te krijgen. Granen (zoals brood, pasta en rijst) en peulvruchten (zoals bonen, erwten, linzen, soja, tofu en tempeh) bevatten andere essentiële aminozuren en vullen elkaar goed aan. Als u vegetarisch eet zijn eieren en melkproducten goede eiwitbronnen. 

De eiwitkwaliteit van voedingsmiddelen wordt bepaald door de aminozuursamenstelling en de verteerbaarheid van de aminozuren in de darm. Doordat plantaardig eiwit minder essentiële aminozuren bevat is de eiwitkwaliteit van plantaardig eiwit vaak lager dan van dierlijk eiwit. Als u vooral plantaardig eiwit eet is uw dagelijkse eiwit aanbeveling bij ondervoeding hoger.

Hoeveel eiwit hebt u nodig?

Bij ondervoeding is voor ziekte en herstel nodig:

• bij een voeding met dierlijk eiwit: 1,2 - 1,5 gram eiwit per kg lichaamsgewicht per dag;  
• bij een vegetarische voeding; 1,4 - 1,8 gram eiwit per kg lichaamsgewicht per dag;
• bij een veganistische voeding: 1,6 - 2 gram eiwit per kg  lichaamsgewicht per dag. 

Wat zijn goede keuzes als u minder of geen dierlijke producten eet?

Naast eiwit zijn ook vitamines en mineralen nodig voor het onderhoud, herstel en een goede werking van het lichaam. Als u weinig of geen dierlijke producten eet hebt u andere voedingsmiddelen nodig die ijzer, vitamine B12, B1 en B2 en calcium bevatten. Vitamine C zorgt voor een betere opname van het ijzer uit plantaardige producten. Goede keuzes zijn:

• Peulvruchten zoals bruine bonen, sojabonen, kikkererwten en linzen. Deze bevatten eiwit, ijzer en vitamine B1.
• Noten, pinda’s, pitten of zaden. Hierin zit eiwit, ijzer en vitamine B1.
• Tofu en tempé. Hierin zit eiwit, ijzer en vitamine B1.
• Seitan. Dit bevat eiwit en ijzer.
• Volkorenproducten (zoals volkorenbrood, volkorenpasta en zilvervliesrijst). Hierin zit ijzer, vitamine B1 en B2.
• Groenten. Hierin zit vitamine B1. Groene groenten (bijvoorbeeld spinazie, postelein, paksoi en snijbiet) bevatten meer ijzer. Sommige groenten (bijvoorbeeld broccoli, paksoi en boerenkool) bevatten meer calcium.
• Plantaardige zuivelvervangers; kies sojadrinks en -desserts deze bevatten eiwit en zijn verrijkt calcium en vitamine B12. Biologische zuivelvervangers zijn vaak niet verrijkt met calcium. Dranken van haver, rijst, amandel en kokos bevatten weinig eiwit en zijn niet verrijkt met calcium of vitamine B12.
• Vegetarische of veganistische stukjes, balletjes en burgers. Een goed product bevat per 100 gram minstens 10-12 g eiwit, meer dan 0,8 mg ijzer, 0,06 mg vitamine B1 en/of 0,24 ug vitamine B12, maximaal 2,5-10 g vet en maximaal 1,1 gram zout.
• Plantaardige kaasvervangers gemaakt van noten en tofu; noten en tofu zijn eiwitrijk en bevatten weinig verzadigd vet. ‘Kaas’ gemaakt van kokosolie en vegetarische of vegan ‘vleeswaren’ bevatten vaak weinig eiwit en veel verzadigd vet.
• Wanneer u wel melkproducten zoals melk, yoghurt, kwark en kaas gebruikt; deze bevatten eiwit, calcium, vitamine B1 en vitamine B2.
• Wanneer u wel eieren eet; hierin zit eiwit, ijzer, calcium en vitamine B1, B2 en B12.
• Als u bij elke maaltijd groenten en fruit eet, neemt uw lichaam ijzer beter op. Roosvicee Ferro en Floradix bevatten toegevoegd plantaardig ijzer en kunnen als aanvulling gebruikt worden.

Energie- en eiwitrijke voeding uitklapper, klik om te openen

Ondervoeding kan voorkomen of behandeld worden door vaker te eten en uw voeding energie- en eiwitrijker te maken.

Broodmaaltijden  
De broodmaaltijden worden energie- en eiwitrijker door brood royaal te besmeren en te beleggen.

• Fijn volkorenbrood, bruinbrood en geroosterd brood geven meestal een minder verzadigd gevoel dan roggebrood en grof volkorenbrood.  
• Besmeer het brood royaal met (plantaardige) margarine of roomboter.  
• Beleg het brood royaal met volvette (smeer)kaas, roomkaas, brie, camembert, mozzarella, geitenkaas, notenkaas, plantaardige creamy cheese, gebakken of gekookt ei, omelet of roerei, humus of avocado.
• Of neem pindakaas, notenspread, chocoladepasta, hazelnootpasta of speculoos.
• Extra saus zoals (plantaardige) mayonaise of ketchup

In plaats van brood kunt u kiezen voor: 

• Beschuit en knäckebröd, croissant, krentenbrood, suikerbrood, harde of zachte bolletjes, pannenkoeken of poffertjes.  
• Melkproducten zoals pap, havermout, vla, yoghurt, skyr, drinkontbijt, smoothies of de plantaardige alternatieven zoals sojadrinks, sojayoghurt en sojavla of pap gemaakt van sojadrink.
• Kies voor volle producten zoals volle melk, volle vla, volle (boeren)yoghurt, Griekse yoghurt, Turkse yoghurt, soja mild & creamy, volle soja proteindrink en volle sojayoghurt.
• Neem bij zuivel of plantaardige alternatieven granola, havermout, muesli, cruesli of cornflakes.
• Aan warme pap of plantaardig alternatief kunt u een klontje (plantaardige) margarine of roomboter toevoegen.
• Voeg aan zuivel of plantaardige alternatieven een scheutje (plantaardige) room toe.
• Een maaltijdsoep van peulvruchten, zoals erwtensoep, bruine bonensoep of minestronesoep. Heldere soep en bouillon leveren weinig energie (calorieën). Neem dit niet in plaats van een maaltijd.

Warme maaltijd
De warme maaltijd wordt energierijker door (plantaardige) kookroom, dieetmargarine, roomboter, ongeklopte (slag)room of olie aan groente, puree, saus en toetjes toe te voegen.

Kies de gerechten die makkelijk te bereiden zijn en waar u trek in hebt. Als u te vermoeid bent om te koken kunt u kant-en-klaar maaltijden nemen van de supermarkt of een maaltijdservice.

• Eiwitrijk zijn tofu, tempé, peulvruchten (bruine bonen, sojabonen, kikkererwten en linzen) of kies een vegetarisch of vegan kant en klaar product.
• Aardappelpuree, gebakken aardappelen, patates frites, volkorenpasta- of zilvervliesrijst leveren meer energie (calorieën) dan gekookte aardappelen.
• Jus kunt u afwisselen met (plantaardige) saus zoals champignonsaus, roomsaus of kerrie-saus.
• Gratineer de groente met (plantaardige) kaas.
• Van rauwe groenten raakt u sneller vol dan van gekookte groente. Als u rauwkost eet, doe er dan (plantaardige) mayonaise of olie doorheen en/of voeg royaal kaas (geitenkaas, brie, mozzarella), notenkaas of noten toe.
• Voeg aan eenpansgerechten zoals lasagne en ovenschotels extra (plantaardige) kaas, room of olie toe.
• Probeer een (maaltijd)salade als warm eten u tegenstaat. Doe er (plantaardige) mayonaise of olie doorheen en voeg royaal kaas (feta, geitenkaas, brie, mozzarella), humus, avocado, noten toe.
• Neem een broodmaaltijd in plaats van een warme maaltijd als warm eten u tegenstaat. 
• Neem als nagerecht volle melkproducten of sojavla, - kwark of –yoghurt, roomijs, zuivelvrij ijs, fruit met slagroom.
• Neem bij een vol gevoel het nagerecht een uur later. 

Neem dagelijks een van deze eiwitrijke producten bij de warme maaltijd 

Tussendoortjes
Neem tussen de maaltijden door iets extra’s zoals een snack of een kleine maaltijd waar energie en eiwit in zit. Kies bijvoorbeeld liever een beker volle sojadrink of volle melk dan een kop thee.

Voorbeelden van eiwitrijke tussendoortjes zijn:

• Beschuit, knäckebröd, crackers of toastjes royaal besmeerd en met eiwitrijk beleg als (smeer)kaas, eiersalade, humus, pindakaas of notenpasta.
• Volle zuivelproducten of plantaardige vervangers, chocolademelk, kwark en kant-en-klare toetjes.
• Shake of smoothie van volle zuivelproducten of soja proteindrink met (room)ijs, fruit of groenten.
• N Joy Vegan Protein Drink (kant en klare vegan eiwitshake).
• Blokjes kaas of notenkaas.  
• Noten en pinda’s.  

Voorbeelden van energierijke tussendoortjes met minder eiwit zijn: 

• Krentenbrood, suikerbrood of ontbijtkoek royaal besmeerd met (plantaardige) margarine of roomboter.  
• Gebak, gevulde koek, amandelbroodje, stroopwafel, cake of andere koeken.  
• Chocolade(repen), bonbons en candybars.  
• Chips, zoute koekjes, vegetarische bitterballen en bamischijf

Eiwitpoeder
U kunt extra eiwit aan de voeding toevoegen door eiwitpoeder te gebruiken. Er zijn verschillende soorten eiwitpoeder, gemaakt van wei- eiwit, soja-eiwit of erwt-eiwit. Bijvoorbeeld Protifar® (Nutricia), Protein powder® (Fresubin), Resource instant proteïn® (Nestlé), verkrijgbaar bij de apotheek of drogist. Andere voorbeelden zijn Pulsin Premium Whey®, Pulsin Soya Protein® en Pro Dynamics 100% isolate Whey®. Ook via internet zijn vegan eiwitpoeders te bestellen. Kies een poeder met een eiwitpercentage van 80-90%.

Dieetproducten
Als deze adviezen onvoldoende zijn om uw gewenste gewicht te bereiken of te behouden, adviseert de diëtist vaak aanvullende energie- en/ of eiwitrijke dieetproducten. Er zijn veel dieetproducten, zoals energierijke- en eiwitrijke drinkvoeding. De meeste soorten drinkvoeding bevat melkeiwit. Provide Extra, Nutridrink Plantbased en S-Core FLEXCompact™ Protein Vegan (poeder) zijn geschikt voor een veganistische voeding. De diëtist of arts vraagt een machtiging aan voor de vergoeding door uw zorgverzekeraar.

Waarom is bewegen belangrijk bij ondervoeding?
Bewegen is belangrijk bij het voorkomen en behandelen van ondervoeding. Regelmatig bewegen voorkomt spierafbraak en helpt bij het (weer) opbouwen van spieren. Bewegen zorgt voor een betere opname van eiwit in de spieren. Een eiwitrijkproduct nemen na het bewegen helpt bij de spieropbouw. Ook in uw slaap is er spieraanmaak. Daarom is het goed om voor het slapen een eiwitrijk product te nemen. Overleg met uw (huis)arts of fysiotherapeut welke beweging of oefeningen bij u passen.

Waarom is uw gewicht controleren belangrijk?
Gewichtscontrole is een goede manier om te zien of u voldoende energie uit uw voeding haalt.

• Weeg uzelf één- of tweemaal per week.
• Weeg bij voorkeur op hetzelfde moment van de dag en onder dezelfde omstandigheden; op dezelfde weegschaal;, zonder jas, schoenen en andere zware kleding.
• Noteer uw gewicht.
• Wanneer uw gewicht gelijk blijft of stijgt, is de hoeveelheid gebruikte voeding voldoende.
• Daalt uw gewicht? De hoeveelheid voeding is dan (nog) niet voldoende.
• Houdt u vocht vast? Dan is uw gewicht geen betrouwbare maat. Overleg met uw arts of diëtist.

Energie- en eiwitrijke recepten
Hieronder staan recepten voor energie- en eiwitrijke dranken en soep. De recepten zijn voor ongeveer een halve liter (drie glazen).

U kunt de dranken en soep maximaal twee dagen in de koelkast bewaren of invriezen. Als u  de recepten zonder eiwitpoeder bereidt bevat het minder eiwit.

Milkshake

• 300 ml (soja)vla
• 200 ml roomijs of zuivelvrij ijs
• 50 gram eiwitpoeder
• Eventueel scheutje limonadesiroop

Alle ingrediënten mixen.

Goede combinaties zijn:

• Vanillevla + roomijs
• Blanke vla + chocolade-ijs
• Aardbeienvla + vanille-ijs
• Hopjesvla + vanille-ijs
• Citroenvla + aardbeienijs

Vruchtenmoes

• 1 Literblik vruchten op siroop of 5 à 6 porties geschild vers fruit.
• 50 gram eiwitpoeder.
• Eventueel appelsap, sinaasappelsap of citroensap.
  De blikvruchten laten uitlekken (siroop bewaren). Fruit met de staafmixer fijn mixen. Daarna het eiwitpoeder toevoegen. Eventueel verdunnen met het uitgelekte siroop of appelsap. Smakelijke en goed te verwerken fruitsoorten zijn: banaan, appel, peer, perziken (ook uit blik), abrikozen (ook uit blik), mango, nectarine en meloen. Kiwi en aardbeien zijn smakelijk, maar hebben na het mixen nog kleine pitjes.
• Voeg voor het afzwakken van de zure, scherpe smaak een scheutje ongeklopte (slag)room of vla toe.
• Neem voor een frisse smaak in plaats van siroop of appelsap, sinaasappelsap of citroensap.

Kwarksmoothie

• 100 ml fijn gemixt vers fruit of vruchtenmoes.
• 300 ml (room)kwark of vruchtenkwark of skyr yoghurt of sojakwark of sojayoghurt.
• 100 ml karnemelk of sojadrink.
• Een scheut (slag)room, ongeklopt.
• 50 gram eiwitpoeder.
• Eventueel een scheutje limonadesiroop.

Alle ingrediënten mixen.

Yoghurtsmoothie

• 100 ml fijn gemixt vers fruit of vruchtenmoes.
• 300 ml volle (soja)yoghurt.
• Een scheut (slag)room, ongeklopt.
• 50 gram eiwitpoeder.
• Desgewenst scheutje limonadesiroop.

Alle ingrediënten mixen.

Groentensmoothie

• 400 gram gekookte groente, (verse of diepvries) zoals wortelen, bieten, broccoli, bloemkool, courgette of rauwe groente zoals komkommer of tomaat ( zonder schil en pitten).
• 100 ml zure room (sour cream) of crème fraiche of kookroom of Room Culinair® of Blueband Culinesse® of plantaardige kookroom.
• 50 gram eiwitpoeder.

De groente mixen of pureren en op smaak brengen met zout en peper of (groente)bouillonpoeder. Bouillon toevoegen om gewenste dikte te krijgen.

Tomatendrank

• 400 ml tomatensap.
• 100 ml zure room (sour cream) of crème fraiche of plantaardige kookroom of sojakwark of sojayoghurt
• 60 gram eiwitpoeder.

Alle ingrediënten door elkaar roeren. Mengen en op smaak brengen met zout en peper of bouillonpoeder. Gebruik bij het warm drinken crème fraîche in plaats van zure room.

Soep

• 400 ml soep (zelfgemaakt of kant-en-klaar) bijvoorbeeld champignonsoep, kerriesoep, maissoep, mosterdsoep, gebonden aspergesoep, tomatensoep, courgettesoep, komkommersoep, enz.
• 100 ml ongeklopte slagroom of crème fraîche of plantaardige kookroom.
• 50 gram eiwitpoeder.

Alle ingrediënten door elkaar roeren. 

U kunt ook uw (favoriete) eigen recepten verrijken met eiwitpoeder.

Meer informatie  

Kijk voor meer informatie over vegetarisch en veganistische voeding op www.voedingscentrum.nl.

Contact uitklapper, klik om te openen

Het secretariaat is bereikbaar van maandag tot en met vrijdag van 8.00 – 12.15 uur en van 13.00 - 16.30 uur. Buiten de genoemde tijden kunt u een bericht inspreken op het antwoordapparaat of u kunt een e-mail sturen. Als u niet op de afgesproken tijd kunt komen, geef dit dan zo vroeg mogelijk aan ons door. Het secretariaat maakt dan een nieuwe afspraak met u. Wij proberen uw afspraak bij de diëtist te combineren met andere afspraken die u in het UMC Utrecht hebt. De spreekuren van de diëtisten zijn zoveel mogelijk op dezelfde dagdelen als de spreekuren van de behandelend arts.